Ruimte voor autonome architectuur

Hannekes Boom, Tuin van Bret, Ceuvel, Schoonschip


Autonome projecten geven je als architect de kans je creatieve ei kwijt te kunnen, zoals een kunstenaar die vrij autonoom werk maakt. Je kunt werken vanuit je nieuwsgierigheid, dromen en waarden. En hoe meer verloederd het canvas, hoe leuker de klus.

Anders dan bij projecten in opdracht, word je mede-eigenaar in een collectief van creatieven, ondernemers en architecten. Er komt geen projectontwikkelaar of aannemer aan te pas, je bent samen eindverantwoordelijk. Deze structuur geeft weliswaar ruimte en vrijheid maar ook beperkende randvoorwaarden die je dwingen alle creativiteit die je in huis hebt in te zetten. Je hebt bijvoorbeeld vrijwel altijd een beperkt budget, waardoor waarde een bredere betekenis krijgt. Welke vormen van waarde zijn er? Welke barterdeals zijn er te sluiten? Hoe vertaal je waarde naar sociale en ruimtelijke impact? Hergebruik van materialen is niet alleen een duurzame keuze maar ook budgettaire noodzaak. De combinatie van creatieve vrijheid, creëren in een collectief en de vele praktische randvoorwaarden, maken autonoom werk spannend, optimistisch en veelzijdig. Autonome stadsontwikkeling heeft daarmee de ingrediënten in huis om vergeten stukken stad tot leven te brengen en tot aantrekkelijke publieke plekken te maken.

Autonoom werk betekent niet dat je alleen werkt, maar wel dat je vrij bent om te kiezen met wie je samenwerkt. Voor verscheidene projecten hebben we de handen ineen geslagen met collega-architecten zoals Gijs de Waal, Jeroen Apers, Space & Matter en Delva. Je moet je open kunnen stellen voor ideeën en inbreng van anderen, daarnaast levert zo'n samenwerking een groot netwerk op en stimuleert het de creatieve impuls.

Hannekes Boom is het eerste autonome project van Studio Valkenier. Hannekes Boom ging van no go area naar bruisende hotspot van Amsterdam. Een plek die vanaf de opening op Koningsdag 2011 niet meer weg te denken is en meer Facebook volgers had in de eerste 24 uur dan de OBA, even verderop, in 10 jaar tijd. Voordat Hanneke er neerstreek was dit een vergeten en onvriendelijk stukje stad, een doodlopende weg aan het spoor, omgeven door water. De leercurve bij Hannekes Boom was heel breed, van het organiseren van sociale innovatie safari’s tot het overtuigen van Waternet om de toiletten met grachtwater te kunnen spoelen. Hannekes Boom is een mooi voorbeeld van placemaking: een tijdelijk gebouw dat is neergezet om een gebied te transformeren.



Tuin van Bret, Ceuvel en Schoonschip

Autonoom werk bestaat bij de gratie van de gemeente, doordat ze ruim baan geeft of tenders uitschrijft. Het gebied achter Station Sloterdijk was een no go area. De gemeente zat ermee in haar maag en gaf groen licht voor autonome ontwikkeling. Vanuit het collectief dat hier de ruimte kreeg ontstond het initiatief voor de Tuin van Bret. De zeecontainers zijn een verwijzing naar de haven van Amsterdam. De geborgenheid, menselijke maat en het gezellige groen, verwijzen naar het dorpje Sloterdijk. De kozijnen komen van een woningcorporatie, de bestrating van een kantoorgebouw even verderop. De creatieve vrijheid die bij de Tuin van Bret ruimte kreeg is een aanjager geweest voor de verdere ontwikkeling van Sloterdijk van nietsland naar verblijfsland.

Bij de Ceuvel wist de gemeente zich geen raad met de vervuilde oude scheepswerf aan een doodlopend straatje in Amsterdam Noord. Het Ceuvel collectief heeft ingezet op de tender van de gemeente. Het is een plek geworden waar visie en invulling compromisloos zijn geïntegreerd: het sluiten van kringlopen, het saneren van de grond via phytoremediatie, lokaal en plantaardig voedsel, experimenteren met toekomstbestendige bouw- en leefmodellen. In een collectief ontstaan er dingen waar je geen invloed op hebt. Het nodigt uit om de controle los te laten, en niet het oorspronkelijke concept tot in den treure te blijven verdedigen. Je zet iets in beweging dat je ook een eigen leven moet gunnen. Het oorspronkelijke idee voor de Ceuvel was filterkoffie en een boterham met pindakaas, passend bij de scheepswerf die het vroeger was. Gaandeweg was het bij uitstek het Ceuvel Café waar men snoeihard inzette op de duurzame idealen. Het geserveerde eten is vegan, huisgemaakte limonades worden frisdrank met behulp van het koolzuur van de biertap en op een van de daken wordt groenten verbouwd.

Een tender voor het Van Hasseltkanaal bood ruimte voor de droom van documentairemaakster Marjan de Blok, om met vrienden zo duurzaam mogelijk op het water te wonen. Voor Studio Valkenier was het een droom die zich leende om wederom in vrijheid en co-creatie een eigen plek te creëren. Bij Schoonschip hebben we - met kennis van De Ceuvel - kringlopen kunnen sluiten, materialen nieuw leven in kunnen blazen en onze eigen buurt kunnen vormen. Een eigen wereld, gebouwd op duurzame en future-proof principes. Ons huis past ons als een maatpak, en de drijvende wijk is het levende bewijs dat collectieve wooninitiatieven één van de antwoorden zijn op de huidige wooncrisis.



Mayonaise emmers met festivalmunten

Met onze studio zaten we voorheen in het Piepschuimhuis op de Ceuvel. Door het succes van de plek en het café zaten we op een goed moment tussen de bierfusten en mayonaise emmers met festivalmunten. Het besluit om het café ruim baan te geven en elders neer te strijken deed een beetje pijn maar bij deze projecten ben je mede-eigenaar en handel je in het belang van het collectief. De projecten nodigen uit je Corbusier-architecten-bril af te zetten en door die van de ondernemer te kijken. Het stopt niet bij de tekentafel. Je loopt het hele proces mee: Je gaat op de koffie bij buurtbewoners, staat het volgende moment in een vuilcontainer oude balken op te vissen, om daarna ter plekke de materialen in elkaar te klussen. Ook na oplevering blijft de verantwoordelijkheid, je gaat een lange verbondenheid aan met de projecten. Als studio zetten we autonome projecten in als afwisseling op werk in opdracht. Deze combinatie levert een groot netwerk op, groeiende kennis van nieuwe bouw- en ontwerpprincipes en een creatieve impuls om mee te nemen bij werk in opdracht.



Optimistische architectuur

Autonoom werk daagt uit. Het vergt improviserend vermogen, het vraagt je na te denken over de historie en identiteit van een plek en over de middelen en mogelijkheden die je tot je beschikking hebt. De dunne lijn tussen de noodzakelijke tekeningen, benodigde vergunningen en het inventariseren hoe de gevonden materialen het nieuwe geheel gaan vormen, dwingt tot creativiteit. Momenteel bouwt Studio Valkenier aan Landgoed Rorik waar een stukje Beverwijkse polder is omgetoverd tot een duurzaam paradijs waar landbouw, natuur en recreatie samenkomen. Middenin de winderige polder staat daar straks een sterrenkok lokale producten te verwerken tot culinaire Hollandsche pot.

Voor de toekomst zetten we in op kennisdeling, advies en visie-ontwikkeling. Een opdrachtgever die autonome stadsontwikkeling mogelijk maakt, geeft ruimte tot architectonisch optimisme om obscure stukjes stad en land weer toegankelijk te maken. Ons land is nog eindeloos veel onontdekte paradijsjes rijk.


Essay geschreven door Studio Appelkruimel & Studio Valkenier